Αναζητούνται θεσμοί και όχι «εξαρτημένοι» υπάλληλοι

Οι ταραχώδεις και συχνά απροσδόκητες εξελίξεις των τελευταίων ετών έχουν φέρει στο προσκήνιο, κατά πολλούς, ένα νέο κοινωνικό πρόβλημα, την παραπληροφόρηση. Η σχετική συζήτηση ξεκίνησε ως προσπάθεια ερμηνείας του Brexit και της πρώτης εκλογής του Τραμπ το 2016, κορυφώθηκε την περίοδο της πανδημίας και επανήλθε δυναμικά μετά την επανεκλογή του Αμερικανού Προέδρου σε ένα πρωτοφανές, βάσει των δημοσκοπικών ευρημάτων, περιβάλλον αμφισβήτησης των θεσμών και των συμβατικών μέσων πληροφόρησης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ, οργανισμός ο οποίος έχει επανειλημμένως δεχθεί τα πυρά του εθνοκεντρικού λαϊκισμού, στον φετινό του απολογισμό των διεθνών κινδύνων, ανέδειξε την παραπληροφόρηση ως πρώτο, βραχυπρόθεσμο διεθνές ρίσκο και πέμπτο σημαντικότερο κίνδυνο σε βάθος δεκαετίας για την διεθνή σταθερότητα.
Στην περίπτωση της χώρας μας, η συζήτηση για την παραπληροφόρηση έχει αναζωπυρωθεί με αφορμή την τραγωδία των Τεμπών, καθότι η κυβέρνηση επιρρίπτει στην αντιπολίτευση τις μομφές της εργαλειοποίησης της τραγωδίας και της διάχυσης θεωριών συνωμοσίας ως προς τα αίτια και την διαχείρισή της.
Η εύρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος, δεν απαιτεί, ασφαλώς, την τυφλή εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς, αλλά την προσήλωση σε έναν θετικιστικό, φιλελεύθερο προσεντουραλισμό,
ο οποίος αναγνωρίζει ότι η απόδοση έμφασης στην τυπική νομιμότητα της ακολουθούμενης διαδικασίας αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του κράτους δικαίου και την μακροπρόθεσμη εγγύηση της αρμονικής κοινωνικής συνύπαρξης. Οι κεφαλαιώδεις αρχές της διάκρισης των εξουσιών και της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης που χαρακτηρίζουν το αστικό κράτος δεν εδράζονται, άλλωστε, στην αφελή πεποίθηση ότι η δικαιοσύνη προβαίνει απαρέγκλιτα στις ορθές κρίσεις και καταλήγει νομοτελειακά στις σωστές αποφάσεις. Αποτελούν, μόνον, την αναγνώριση ότι μέχρι στιγμής δεν έχει ανευρεθεί κάποιος καλύτερος τρόπος επίλυσης των ανθρωπίνων διαφορών και εμπέδωσης της κοινωνικής ειρήνης. Εξ’ αυτού, το γεγονός ότι η έκκληση για ειρήνευση του κοινωνικού κλίματος δεν βρίσκει ευήκοα ώτα, λόγω της γενικευμένης αναξιοπιστίας των θεσμών, παρότι κάτι τέτοιο θα επέτρεπε στην δικαιοσύνη να πράξει τα δέοντα χωρίς εξωτερικές πιέσεις, από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, πρέπει να προκαλέσει βαθύ προβληματισμό.
Το κρίσιμο ερώτημα που εγείρεται αφορά τον ενδεδειγμένο τρόπο διαχείρισης μιας κρίσης αξιοπιστίας των θεσμών. Στη δημόσια συζήτηση περί παραπληροφόρησης το στοιχείο εκείνο που απουσιάζει είναι μια ρεαλιστική αντίληψη για τον τρόπο κοινωνικής ανεύρεσης της αλήθειας. Αφελώς επικαλούμαστε κοινοτοπίες όπως η «κοινή λογική», αγνοώντας τις προϋποθέσεις, οι οποίες διαμορφώνουν μία κοινωνική πλειοψηφία που βρίσκεται σε θέση να συμφωνήσει σε κάποια αναλυτικά, αν όχι αξιακά και κανονιστικά, minima. Προς εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων για την κρίση των θεσμών έχει νόημα να αποδομηθεί η επικρατούσα, στρεβλή κοινωνική επιστημολογία, της οποίας η κυριαρχία αναδεικνύεται δια των συνεχών και επίμονων αναφορών σε θεωρίες συνωμοσίας, ψευδείς ειδήσεις (fake news) και «ψεκασμένους». Η απλοϊκή αυτή πεποίθηση, βάσει της οποίας η αλήθεια είναι αυτόδηλη και η αδυναμία εντοπισμού της αποτελεί προϊόν κακόβουλων ενεργειών ή ακόμα και εξωτερικών παρεμβάσεων, παραβλέπει το γεγονός ότι, στον βαθμό που οι ευρωπαϊκές κοινωνίες έχουν επιτύχει από τον Διαφωτισμό και έπειτα μία ολοένα και
μεγαλύτερη ευθυγράμμιση με την πραγματικότητα, το γεγονός αυτό αποτελεί ένα εξαιρετικό επίτευγμα, του οποίου η διαιώνιση προϋποθέτει την καλή λειτουργία των θεσμών.
Σκεφτείτε το κατά πόσον οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν στην θεωρία της εξέλιξης ως αποτέλεσμα μιας πλήρους επιστημονικής της κατανόησης ή ως προϊόν της, σε βάθος χρόνου, εντυπωσιακά αποτελεσματικής και επωφελούς λειτουργίας της επιστήμης, η οποία δεν ανάγεται, μόνον, σε αφηρημένες μεθοδολογίες και γνώσεις, αλλά και σε χειροπιαστούς θεσμούς.
Η αλήθεια σε κοινωνικό επίπεδο είναι προϊόν συλλογικής διεργασίας που οικοδομείται στην αξιοπιστία μαρτυριών, πολλές από τις οποίες κομίζονται από πρόσωπα, που δεν γνωρίζουμε. Η έντονη καχυποψία με την οποία αντιμετωπίζει ο Έλληνας πολίτης το ελληνικό κράτος, η οποία εκτείνεται και σε αναξιοπιστία της δικαιοσύνης, είναι πρωτίστως προϊόν της σωρευμένης απογοήτευσης της κοινωνίας, της διαχρονικής διαπίστωσης της κακής λειτουργίας του δημοσίου και των επαχθών συνεπειών που έχουν υποστεί οι πολίτες εξαιτίας των επανειλημμένων αποτυχιών της πολιτείας.
Τα θεμέλια της «κοινωνικής» γνώσης είναι εύθραυστα. Κατά το ένα μέρος, πράγματι, πλήττονται από το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία έχουν διευκολύνει τον κατακερματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας και την δημιουργία, παράλληλων κοινοτήτων, χωρίς κοινά σημεία αναφοράς, εντός των οποίων ικανοποιούνται παρακοινωνικά διαφορετικές φαινομενολογικές ή αξιακές προτιμήσεις μικρών ομάδων. Κατά ένα άλλο, εξίσου κρίσμο μέρος, όμως, οι ουσιώδες προϋποθέσεις για την ύπαρξη αυτής της κοινωνικής εμπιστοσύνης στην χώρα μας ουδέποτε συνέτρεχαν, εξαιτίας των χρονίων παθογενειών του ελληνικού δημοσίου, της ανεπάρκειας των υποδομών του, καθώς και της αναχρονιστικής, ρουσφετολογικής νοοτροπίας που διέπει την λειτουργία της δημόσιας διοίκησης.
Η επισήμανση αυτή ασφαλώς δεν αναιρεί την ευθύνη που βαρύνει τους συμμετέχοντες στο δημόσιο διάλογο να σέβονται την αλήθεια. Μας υπενθυμίζει, όμως, ότι για την εκρίζωση των βαθύτερων αιτιών της αναξιοπιστίας των θεσμών, προβλήματος που υπό ορισμένες, τουλάχιστον, συνθήκες μπορεί να οδηγήσει σε επικίνδυνες ατραπούς, δεν επαρκεί η πλήρης εξιχνίαση των συνθηκών του δυστυχήματος από τη δικαιοσύνη. Η πολιτεία καλείται να εργαστεί συστηματικά προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της ζωής των πολιτών, προκειμένου ο κάθε άνθρωπος να την αντιμετωπίζει με ενστικτώδη εμπιστοσύνη.